Joanna Wilengowska - Król Warmii i Saturna [recenzja]

 

Wydawnictwo Czarne

Wołowiec 2024

Ta książka budzi ciekawość, już od pierwszych chwil, już od samego tytułu.

Później rodzi pytania i powoduje wątpliwości. Bo czymże jest tak naprawdę? Czy to po prostu proza, czy może książka biograficzna, opiewająca w pewien sposób postać ojca. Czy jest to stanowczy i niepodlegający dyskusji manifest tożsamościowy, a może opowieść historyczna wyznaczająca granice istnienia Warmiaków do czasów II wojny światowej i exodusu zaraz po niej?

Trudno powiedzieć. 

Z jednej strony widoczna i oczywista jest formuła opowiadania,  z drugiej, bez wątpienia, rzecz mówi  o społeczności warmińskiej, której jaskrawym i oddanym przedstawicielem jest ojciec, jeden z ostatnich, który identyfikuje się z Warmiakami.  Mówi w dialekcie, został na swojej rdzennej ziemi, pamięć zbiorową traktuje jak skarb. Dzięki wyjątkowej osobowości ojciec jest postacią, która scala strukturę opowieści i budowę zbioru. Podobają mi się fragmenty dotyczące wizyt w sklepach, w których ojciec próbuje mówić do ekspedientek w dialekcie, szuka, po omacku, osób, które odpowiedzą mu w tym samym języku, a jednocześnie wykorzystuje te sytuacje do manifestowania swej przynależności. Ta postać to synonim humoru, ironii, świadomości oraz doświadczenia, które wynika nie tylko z osobistych przeżyć, ale też z doświadczeń przodków - rodziców, dziadków, którzy najbardziej doświadczyli działań wojennych i powojennych, które były zdecydowanie gorsze od tych pierwszych. Gwałty, rabunki, wywózka, repolonizacja, straszenie śmiercią, wykorzenianie, szykanowanie ze względu na pochodzenie etniczne. Straszna przeszłość, której cień towarzyszy kolejnemu pokoleniu.

Jaką niesprawiedliwością jest dla Warmiaków wrzucanie ich do jednego worka z Mazurami. Zresztą, literacko, bardzo dosadnie, ale też pięknie pisze Autorka o mazurskich modach, tendencjach i teraźniejszości, jasno dając do zrozumienia gdzie są granice, kto jest kim i jakie ma wartości. I przeszłość. I zaplecze etniczne. Swoisty manifest, czasem esej, zawsze pełen pewności i obstawania przy swoim, przy dumie z tradycji, przy szacunku do przeszłości, przodków, ich doświadczeń i bogactwa niematerialnej przeszłości i dziedzictwa kulturowego.

Ten zbiór to autofikcja, napisana często po polsku, czasem po niemiecku, innym znów razem po warmińsku. Wyposażona w słownik wyrazowy, co jest znaczące i tym bardziej świadczące o szacunku i pokorze wobec przeszłych pokoleń.

Wielokulturowość, skomplikowane  relacje tożsamościowe, a także zderzenie przeszłości z teraźniejszością, odchodzeniem strażników pamięci, zmieniającą się sytuacją w świecie, na wielu polach, także narodowościowych. Ważna książka.

Wit Szostak - Oberki do końca świata [recenzja]

 

Wydawnictwo Powergraph

Warszawa 2024

Zachwyt! Nieustający!

Ta powieść jest jak tytułowy oberek: ma rytm, metrum z mocno postawionym akcentem, a także tempo. Są powracające motywy, dla ułatwienia nazwę je refrenami, bo słowo to bardzo dobrze oddaje ich charakter.

Są momenty przyspieszenia i zwolnienia, są powracające motywy i cechy charakterystyczne: wirowanie, posuwanie się naprzód, często po kole. Bo, w tej historii wiele rzeczy nie dzieje się wprost i od razu, ale dopiero po czasie, w wydłużeniu, po kole właśnie.

Zmienia się też tonacja - z molowej na durową i odwrotnie.

Powieść jak muzyka. Historia pełna tradycji, szacunku do ludowości, prostoty, wiejskiego życia i jego cichych, zwykłych bohaterów. Wspaniała. A jednocześnie budząca tęsknotę za tym co odchodzi, mija, jest nieodwracalnie stracone dla świata i zmieniających się czasów. 

Jest tu opowieść o dawnych tradycjach, muzyce płynącej z duszy, obrzędach, wartościach, a także zmieniających się potrzebach społecznych, o tym jak historia ma wpływ na życie, obyczaje i trwanie/zmianę wsi. 

Rodzina Wichrów od pokoleń utrzymywała się z grania: na wiejskich uroczystościach. Każdy kolejny muzyk specjalizował się w innym instrumencie, grał w wyjątkowy, charakterystyczny tylko dla siebie sposób. Byli znani, poważani, rozpoznawalni, muzyka była ich żywiołem. Kolejne wydarzenia historyczne zmieniły nie tylko ich świat, ale przede wszystkich zracjonalizowały podejście do życia, nagle, to co ulotne, nietrwałe, kruche (jak ich oberki) stało się zbyteczne, mniej ważne od tzw. spraw życiowych. A przecież dla Wichrów to właśnie muzyka była życiem.

I, choć rola mężczyzn, zarówno w powieści, jak i w oberku - tańcu jest dominująca: mają  więcej kroków, przytupańców, hołubców, przyklękiwań, to i tak męski taniec nie ma większego sensu działań kobiety: spokojniejszych, bardziej wycofanych, ale damska wspierająca rola powoduje, że męska część tańca może być tak widowiskowa. Często też partnerki przyglądają się męskiej improwizacji, pełnej popisów. Nie tylko w tańcu.

Te taneczne analogie odnajdują się w każdym aspekcie fabularnym. 

Rodzą się trudności, momenty krytyczne: wojna, nowe czasy, ucieczki dzieci ze świata wiejskiego. Jak więc trwać w tym nowym, trudnym, obcym świecie? Jak znaleźć wspólny język z dziećmi, które nie chcą kontynuować ludowych, rodzinnych tradycji? Tyle pytań, tyle rozterek i wciąż powracające motywy muzyczne, ubrane w słowa.

Wspaniała w pisarstwie Szostaka jest ta przebogata różnorodność jego pisarstwa. W którą stronę nie pójdzie, czego nie wybierze, za każdym razem jest to wydarzenie i wielka czytelnicza uczta. "Cudze słowa" - zachwyt! "Rumowiska" - świetne! "Szczelinami" - zachwyt i oczarowanie! "Sto dni bez słońca" - nie sposób się oderwać! 

Ta ludowa, wiejska, chłopska opowieść wraz ze swoją oberkową linią melodyczną brzmi mocno i głośno, zarówno w słowach i wyobraźni czytelniczej. Książka do wielokrotnego powracania, do przeżywania, do przemyśleń.

Karolina Krasny - Love song [recenzja]

 

Wydawnictwo Ha!Art

Kraków 2024

Bardzo mocno urzeka mnie język tej książki: plastyczny, czasem inteligentny, czasem, co mocno czuję, będący ćwiczeniem stylistycznym. Tak też odbieram tę próbę - jako ćwiczenie.

Sama fabuła jest miałka, niedopracowana, trudno w nią uwierzyć, czasem jest zbyt kombinacyjna, czasem wydumana do bólu. Udawana, inspirowana innymi twórcami, dużo zdolniejszymi niż Autorka. To nie zarzut. To fakt.

Bardzo mocno doceniam jednak giętki, sprężysty język, który skrzy się siłą i mocą, młodością i żądzą życia. Tak, tak właśnie go odczuwam.

Kilka razy udało mi się zaśmiać w trakcie lektury, ale nigdy nie nad fabułą, a zawsze nad zlepkami słów, nad próbkami zdań, nad ekwilibrystyką znaczeniową.

Nie umiem zatem patrzeć na "Love song" inaczej niż jak na próbę, trening, wprawkę językową. 

To, co miało być osnową i treścią, jest tylko cieniem, który jako tło, realizuje językowe zwycięstwa Autorki. Bo te zdecydowanie mają miejsce, czasem nawet w duchu Andre Bretona, a to już komplement. Jednak nic ponad to. Nic.

Aleksandra Zbroja - Mireczek. Patoopowieść o moim ojcu [recenzja]

 

Wydawnictwo: Agora

Warszawa 2021

Czy ta opowieść jest rodzajem terapii dla Autorki, czy ta opowieść jest skierowana do czytelnika? Kto jest jej właścicielem i odbiorcą? W trakcie lektury pojawia się wątpliwość w literacki aspekt i artystyczne motywacje Aleksandry Zbroi.

Nie ma tu tabu, nie ma uprzedzeń. Cała naturalistyczna strona nałogu, emocjonalny bagaż rodziny są tu obecne. 

Nie umiem podejmować lektury tej książki bez zerkania przez ramię na osobisty aspekt książki. To emocjonalna, momentami wzruszająca, momentami trudna spowiedź córki alkoholika, która próbuje układać swoją dorosłość, będąc rozliczoną z przeszłością.

Jest tu nieład, jest rozgardiasz, brak chronologii, powracające wspomnienia, wszystkie składowe, które definiują DDA. Tak mi się przynajmniej wydaje.

Początkowo wstrząsa, łapie osobę czytającą za serce, ale po pewnym (całkiem niedługim) czasie ten wstrząs mija. Zaczyna się opowieść urywana, wspomnieniowa, rozliczeniowa, trochę szukająca odpowiedzi na pytania, trochę tłumacząca sobie zachowania i wybory z przeszłości. 

Bolesna historia, bez szans na dobre zakończenie.

Zbyt bliska Autorki, nie ma literackiego marginesu, który pozwoliłby czytelnikowi traktować "Mireczka" jako dzieło osobne, uniwersalne. Chyba jednak jest to bardziej terapia. Tak to odbieram.

Hanna Krall - Jedenaście [recenzja]

 

Wydawnictwo a5

Kraków 2024

I nie wiem.

Czy to kwestia przyzwyczajenia i oczekiwań, że dostanie się książkę pisaną taką, jak zwykle? Czy to tęsknota za stylem dawno znanym i lubianym, charakterystycznym i tak idealnie pasującym do Autorki? Nie wiem. 

Jedno jest pewne: "Jedenaście" jest zupełnie inne niż można się było spodziewać. Czy zaskakujące? Wbrew pozorom: nie. Prędzej rozczarowujące.

To zbiór miniatur o bardzo szerokim zakresie tematycznym: od uchodźców tracących życie na granicy polsko-białoruskiej, po wojnę w Ukrainie, po covid, pogromy i Zagładę. 

Ważne są pojedyncze słowa, skojarzenia, wspomnienia: ołówek, czaszka zapisana towarzystwu szekspirowskiemu czy stary fotel. Każde z powyższych jest tematem, osią dla opowieści, wspomnieniem uchwyconym na karcie. 

Ten zbiór można traktować jak wpisy z dziennika/bloga/etc. Czasem luźne myśli, czasem gorzkie przemyślenia, czasem prawdy, które nie pozostawiają złudzeń. Dojrzałość i życiowy bagaż odbierają słowom nieważkość, piętnują je znaczeniami, często ciężkimi i topornymi. Jednak czasem zdarzają się i jaśniejsze tony - jak wtedy, gdy rzecz dotyczy pomocy i chęci jej niesienia przez zwykłych ludzi.

To, co można potraktować jak część wspólną dla "Jedenastu" - zbiór przemyśleń i konstatacji jest dla mnie przeszkodą. Wielość poruszanych materii, przeplatanie przeszłości z tym co jest bolesne teraz powoduje, że zbyt wielkie jest nagromadzenie trosk i wątpliwości w jednym miejscu, a przez to, poruszane tu tematy tracą na znaczeniu, rozmywają się w mnogości doświadczeń i przykładów.

Gdy Hanna Krall publikowała wcześniejsze książki, skupione wokół jednego zagadnienia, ich moc była nieporównywalnie większa. Tutaj motywem wiodącym można uznać zło, zepsucie człowieka, jego okrucieństwo, niepomne lat i historii. To zrozumiałe, a jednak nie działa tak mocno jak kiedyś.

Sylwia Trojanowska - Córki czarnego munduru [recenzja]

 

Wydawnictwo: Marginesy

Warszawa 2024

Nie wiem co napisać. 

Z jednej strony: i temat i czasy, które są w tej opowieści reprezentowane. A do tego wplatanie postaci i wydarzeń z lokalnej przeszłości. To zacne i godne pochwały. 

Z drugiej: intryga, język, prowadzenie postaci, ich rys charakterologiczny, niedopracowane wątki, które rwą się, a czasem są kiepsko uzasadniane. Ta druga strona dominuje. Z ciekawego konceptu zostaje dość kiepska powieść obyczajowa. 

W zasadzie wszystkiego można się przyczepić: konstrukcji postaci (choć to za duże słowo: te próbki profili charakterologicznych są niewyraźne, nieuzasadnione, czasem sprzeczne, innym razem niegotowe), dialogów, zawiązywania, prowadzenia i wątków, wplatania elementów fantasmagorycznych. Ta nieudolność przeszkadza. Jednocześnie doceniam pomysły, wiedzę, potrzebę pisania i dzielenia się opowieścią. Stąd mój problem z osądem. Doceniam koncept i chęci, rozczarowują jednak umiejętności Autorki.

Co do fabuły. Lata 30. Przyrzyce. Młoda dziewczyna, Ingrid postanawia popełnić samobójstwo. Przed ostatecznym krokiem ratuje ją Wilhelm Helterman. I tak, z biednego życia sieroty, pozostawionej bez środków do życia, dziewczyna (śliczna, oczytana, wychowywana z dala od nazistowskiej indoktrynacji, ceniąca wielokulturowość) trafia do najbogatszego w okolicy mężczyzny, weterana Wielkiej Wojny, bohatera i zaciekłego nazisty. 

Na horyzoncie pojawia się kolejna wojna. Niemcy się zbroją, indoktrynują, szykują bojówki, palą synagogi. W tym świecie próbuje się odnaleźć Ingrid. Jak potoczą się jej losy?

Nicole Krauss - Być człowiekiem [recenzja]

 

Przekład: Zofia Szachnowska-Olesiejuk

Wydawnictwo Czarne

Wołowiec 2024

Uwielbiam tę serię wydawniczą. 

Każda kolejna publikacja "Opowiadań amerykańskich" jest estetyczną (okładki z przedrukami Artystów z USA), a także poznawczą satysfakcją. 

Tym razem Nicole Krauss. Poetka i powieściopisarka. 

Na pierwszy ogień poszła "Szwajcaria", gęste, zwięzłe, ale bardzo esencjonalne opowiadanie, które łączy w sobie tajemnicę, sensualność, seksualność i jeszcze fragment niewinności. Narratorką jest 13-letnia dziewczyna, która trafia do szwajcarskiej szkoły, mieszka w domu pewnej kobiety, która wynajmuje pokoje również dwóm innym nastoletnim dziewczynom. Jedna z nich, Soraya to chodząca neurotyczka. Mocno pogubiona, samotna, skrzywdzona, pełna tajemnic. Brnie w skomplikowane relacje, nie szczędząc sobie upokorzeń i bólu. Jest zagadką, jest symbolem nastoletnich trosk i komplikacji. Cały skomplikowany bagaż dojrzewania i godzenia (lub braku zgody) na następujące zmiany jest wyrażany przez Sorayę.

Ciekawska 13-letnia narratorka z zainteresowaniem i zazdrością spogląda na kolejne przejścia starszej koleżanki, usiłując odkryć co się wydarzyło i dlaczego. Naiwność bardzo młodej dziewczyny i pozorna dojrzałość nieco starszej koleżanki pokazują całe spektrum szaleństwa adolescencji. Pasjonująca opowieść.

Jeszcze jedno z opowiadań skradło moją uwagę. W zasadzie to najbardziej. Bosko absurdalne (w pewnych partiach), bawiące się konwencją i słowem, tradycją i obyczajowością jest wspaniałym odświeżeniem w literackim świecie. Brodman, stary i uznany profesor z Columbii umiera na dwa tygodnie. Leży w szpitalu i tylko dzięki aparaturze można mówić o jego jestestwie. W czasie, gdy nieprzytomny leżał w łóżku przeżywał niezwykłe przygody w świecie imaginacji. Ale jakie! Cytaty można mnożyć i mnożyć. Każdy w swym bogactwie abstrakcji jest szczególnym powodem do przeczytania tego opowiadania. 

Każde kolejne składowe tego opowiadania są satysfakcjonujące i interesujące dla czytelnika.